Ο “Αρίσταρχος” είναι το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο των Βαλκανίων και το δεύτερο σε μέγεθος στην ηπειρωτική Ευρώπη. Εγκαταστάθηκε τον Σεπτέμβριο του 2004 στην κορυφή Νεραϊδοράχη του Χελμού, σε υψόμετρο 2.340 μ. και ανήκει στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών.
Αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εγχείρημα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και έχει διάμετρος κατόπτρου 2,3 μ. Το όνομά του το πήρε από τον σπουδαίο Σάμιο αστρονόμο, φυσικό και μαθηματικό Αρίσταρχο (4ος αιώνας π.Χ.). Είναι πλήρως εξοπλισμένο, με μεγάλο οπτικό πεδίο που το καθιστά ιδανικό για συμμετοχή σε διεθνή προγράμματα, με πολύ καλή ποιότητα οπτικών και κάμερες υψηλής ευκρίνειας. Το τηλεσκόπιο έχει και εκπαιδευτικό χαρακτήρα, καθώς προορίζεται για την εκπαίδευση φοιτητών επιτόπου αλλά και μέσω δικτύου, για την επιμόρφωση του κοινού (σχολεία, πανεπιστήμια, πολιτιστικοί φορείς κλπ), καθώς και για την παροχή επιστημονικών και τεχνολογικών υπηρεσιών υψηλής ποιότητας σε εκπαιδευτικούς και κοινωνικούς φορείς.
Η θέση του τηλεσκοπίου επιλέχθηκε διότι το Χιονοδρομικό Κέντρο τής εξασφαλίζει κατάλληλη υποδομή (εύκολη οδική πρόσβαση, ρεύμα, τηλέφωνο) και δεν υποφέρει από τη φωτορύπανση των πόλεων. Επίσης, είναι από τις σκοτεινότερες περιοχές της Ευρώπης. Το τηλεσκόπιο είναι πάνω από τα σύννεφα σε μεγάλο ποσοστό ετησίως και μπορεί να παρατηρεί είδωλα εξαιρετικής ποιότητας.
Το Αστεροσκοπείο Χελμού βρίσκεται στο όρος Χελμός σε υψόμετρο 2340 m (22˚ 11′ 46″ Ανατολικά, 37˚ 59′ 04″ Βόρεια), 130 km δυτικά της Αθήνας και περίπου 15 km από την πόλη Καλαβρύτων. Η τοποθεσία είναι μια από τις πιο σκοτεινές περιοχές στην Ελλάδα και την Ευρώπη.ΑΡΙΣΤΑΡΧΟΣ – Τηλεσκόπιο 2.3μ στην ΠελοπόννησοΠοιότητα – Άριστη ποιότητα οπτικώνΔιεθνείς Συνεργασίες – ESA/ScyLight,OPTICON-RadioNet Pilot
Η ονομασία “Αρίσταρχος”
Ονομάστηκε Αρίσταρχος προς τιμή του αρχαίου Έλληνα αστρονόμου Αρίσταρχο.
Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310 π.Χ. – περίπου 230 π.Χ.) ήταν Έλληνας αστρονόμος και μαθηματικός. Είναι ο πρώτος επιστήμονας (μετά τους Πυθαγορείους) ο οποίος πρότεινε το ηλιοκεντρικό μοντέλο του Ηλιακού Συστήματος, θέτοντας τον Ήλιο και όχι τη Γη, στο κέντρο του γνωστού Σύμπαντος. Οι ιδέες του περί Αστρονομίας φαίνεται να μην είχαν γίνει αρχικά αποδεκτές και θεωρήθηκαν κατώτερες από εκείνες του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου, όμως τα διαθέσιμα στοιχεία είναι ελλιπή. Δύο χιλιάδες (2000) χρόνια μετά, ο Κοπέρνικος στηριζόμενος στις θεωρίες του Αρίσταρχου και των Πυθαγορείων, όπως ο ίδιος επισημαίνει στην εισαγωγή του έργου του, ανέλυσε περαιτέρω το ηλιοκεντρικό σύστημα, όπως το γνωρίζουμε σήμερα.
Μεγάλο οπτικό πεδίο
Μερικά χαρακτηριστικά του τηλεσκοπίου είναι το μεγάλο οπτικό πεδίο που είναι ιδανικό για συμμετοχή σε διεθνή προγράμματα, η πολύ καλή ποιότητα οπτικών τα οποία έχουν ευκρίνεια ειδώλων, δυνατότητα τηλεχειρισμού και προγραμματιζόμενη λειτουργία μέσω δικτύου από την έδρα του Αστεροσκοπείου στην Αθήνα ή και από άλλα συνεργαζόμενα Αστεροσκοπεία της Ελλάδας ή και του εξωτερικού, εξοπλισμός με υπερσύγχρονα αστρονομικά όργανα, όπως κάμερες CCD και φασματογράφοι υψηλής και ενδιάμεσης ευκρίνειας.
Καθαρός Ουρανός
Οι λόγοι που προτιμήθηκε η κορυφή του Χελμού για ένα τόσο σύγχρονο και σημαντικό εγχείρημα του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών είναι ότι υπάρχει παροχή λειτουργικής υποδομής λόγω της εγκατάστασης του Χιονοδρομικού Κέντρου όπου είναι εύκολη η οδική πρόσβαση, παροχή ρεύματος και τηλεφώνου, δεν υποφέρει από φωτορρύπανση των πόλεων αφού οι μεγάλες πόλεις βρίσκονται πίσω από τα βουνά. Επίσης είναι μια από τις σκοτεινότερες περιοχές της Ευρώπης, το τηλεσκόπιο είναι πάνω από τα σύννεφα σε μεγάλο ποσοστό ετησίως και μπορεί να παρατηρεί είδωλα τα οποία είναι εξαιρετικής ποιότητας. Ακόμη, το υψόμετρο (2.340 μ.) που είναι τοποθετημένο το τηλεσκόπιο, είναι κατάλληλο να παρατηρεί και στο υπέρυθρο φως και να ερευνά για ύπαρξη πλανητών του γαλαξία μας, αστρικές εκρήξεις, χημική σύσταση, δομή και δυναμική γαλαξιών, καθώς επίσης και σμήνη γαλαξιών.
Η λειτουργία του τηλεσκοπίου είναι οπτοηλεκτρομηχανική, φιλική με το περιβάλλον. Η εγκατάσταση διάταξης μέτρησης του επιπέδου υπόβαθρου αερίων ρύπων και αερίων φαινομένου θερμοκηπίου, πολύ σημαντικές για την προστασία του περιβάλλοντος. Επίσης παρέχει μετεωρολογικά στοιχεία στο Χιονοδρομικό Κέντρο.
Η εγκατάσταση του τηλεσκοπίου με το όνομα Αρίσταρχος έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα είτε για εκπαίδευση φοιτητών επί τόπου αλλά και μέσω δικτύου, είτε για επιμόρφωση κοινού, όπως σχολεία, πανεπιστήμια, πολιτιστικούς φορείς κλπ., είτε για παροχή επιστημονικών και τεχνολογικών υπηρεσιών υψηλής ποιότητας σε εκπαιδευτικούς και κοινωνικούς φορείς.
Το τηλεσκόπιο έχει ενταχθεί στο Πανευρωπαϊκό Πρόγραμμα «OPTICON» στο οποίο συμμετέχουν τα μεγαλύτερα και πιο σύγχρονα τηλεσκόπια της Ευρώπης και υπάρχει ενδιαφέρον χρησιμοποίησης του τηλεσκοπικού φακού από ερευνητικά ιδρύματα για επιστημονική συνεργασία και έρευνα.
Το τηλεσκόπιο
Το κατοπτρικό τηλεσκόπιο Αρίσταρχος, το οποίο στοίχισε 5 εκατομμύρια ευρώ, τα οποία προήλθαν από ευρωπαϊκά κονδύλια του Υπουργείου Ανάπτυξης και κατασκευάστηκε από τη γερμανική εταιρία Zeiss. Η εγκατάστασή του έγινε το 2004 και από τότε μέχρι το 2007, που παραδόθηκε επίσημα, πραγματοποιήθηκε σειρά δοκιμών. Θεωρείται ένα από τα πιο προηγμένα τεχνολογικά τηλεσκόπια της Ευρώπης. Έχει διάμετρο 2,3 μέτρα και μεγάλη ακρίβεια στόχευσης και παρακολούθησης ουράνιων αντικειμένων. Με χρηματοδότηση των πανεπιστημίων της Πάτρας και του Μάντσεστερ, καθώς και του Ευγενιδείου Ιδρύματος, έχουν τοποθετηθεί στο τηλεσκόπιο κάμερες και ειδικά επιστημονικά όργανα. Έχει επίσης τη δυνατότητα της αλλαγής στόχου σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα και η λειτουργία του απαιτεί σκοτεινό ουρανό, αφού είναι ευρύτατου οπτικού πεδίου, τύπου Ρίτσεϋ-Κρετιέν.
Πρόγραμμα ScyLight
Τον Αύγουστο του 2020, το τηλεσκόπιο Αρίσταρχος 2,3 μέτρων στο Αστεροσκοπείο Χελμού, το οποίο λειτουργεί υπό την επίβλεψη του ΙΑΑΔΕΤ του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, επιλέχθηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος (ΕΟΔ) ως o πρώτος επίγειος σταθμός του προγράμματος ScyLight. Το καλοκαίρι του 2021, επιστημονικά όργανα του ΕΟΔ εγκαταστάθηκαν στο τηλεσκόπιο πραγματοποιώντας τις πρώτες δοκιμές. Τον Νοέμβριο του 2021 εγκαταστάθηκε από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος πρόσθετος εξοπλισμός και πραγματοποιήθηκαν επιτυχώς δοκιμές για την επικοινωνία με τον τηλεπικοινωνιακό δορυφόρο Alphasat.
Πρόγραμμα OPTICON
Ο “Αρίσταρχος” συμμετέχει και στο πρόγραμμα OPTICON. Το πρόγραμμα αυτό παρείχε ένα δίκτυο από τηλεσκόπια στο οπτικό και υπέρυθρο μέρος του φάσματος, χρηματοδοτούμενο από την ΕΕ και υποστήριζε την ανάπτυξη διεθνών συνεργασιών. Η ιδέα πίσω από το OPTICON ήταν να φέρει κοντά επιστήμονες από διαφορετικές εθνικότητες και διεθνείς οργανισμούς, οι οποίοι χρηματοδοτούν και είναι υπεύθυνοι για την εύρυθμη λειτουργία ερευνητικών υποδομών στη Ευρώπη. Το πρόγραμμα OPTICON ενσωμάτωνε τις ακόλουθες δραστηριότητες: δικτύωσης (NA), διακρατική πρόσβαση (TNA) και κοινά ερευνητικά προγράμματα (JRA). Το πρόγραμμα Trans National Access (TNA) προσέφερε πρόσβαση στο δίκτυο μικρών και μεσαίου μεγέθους τηλεσκοπίων. Οι δραστηριότητες του JRA υποστήριζαν την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών στη φωτονική, σε νέα υλικά όπως και στις διαδικασίες ανάπτυξης επιστημονικών οργάνων.
