Η απελευθέρωση του Πύργου από τους γερμανοτσολιάδες μετά από διήμερη μάχη 8-9 Σεπτέμβριου 1944
Ακολουθώντας το γενικότερο σχέδιο υποχώρησης από την Ελλάδα, κάτω από τον φόβο εγκλωβισμού των δυνάμεών τους στη Βαλκανική από τον ταχύτατα προελαύνοντος Κόκκινο Στρατό, οι Γερμανοί καταχτητές εγκαταλείπουν τον Πύργο και την Ηλεία, στις 4 Σεπτεμβρίου 1944. Η πρωτεύουσα της Ηλείας ήταν η πρώτη πρωτεύουσα νομού η οποία απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό(ΕΛΑΣ).
Την αποχώρηση των φασιστικών στρατευμάτων υποστήριξε το τάγμα των γερμανοτσολιάδων που ήταν εγκατεστημένο στο Πύργο, από τον Μάιο του 1944, υπό την διοίκηση του Κοκκώνη (ταγματάρχη του προπολεμικού ελληνικού στρατού). Οι Γερμανοί φεύγοντας, ρήμαξαν για άλλη μια φορά το νομό, με την κάλυψη των ταγματασφαλητών. Επίταξαν κάθε μεταφορικό μέσο (κάρα), άρπαξαν πάνω από 800 μεγάλα φορτηγά ζώα. Ανατίναξαν τις γέφυρες Πηνειού (στα Καβάσιλα) και Βέργα (στο Κουρτέσι) και το λιμάνι του Κατακώλου. Οι ταγματασφαλήτες οχυρώθηκαν στο Πύργο και ο Κοκκώνης εξέδωσε διαταγή και κήρυσσε την πόλη ελεύθερη “εν ονόματι του Βασιλέως”.
Οι προτάσεις του ΕΛΑΣ για παράδοση απερρίφθησαν από τους συνεργάτες των Γερμανών. Δύο επιτροπές επιφανών Πυργίων μεσολάβησαν για την παράδοση των ταγματασφαλητών, αλλά ο Κοκκώνης, κάτω από την πίεση των μεγαλοαστών της πόλης, οι οποίοι τα είχαν περάσει “ζάχαρη” με τους Γερμανούς, στάθηκε ανένδοτος. Σκοτεινό ρόλο έπαιξε και ο Βρετανός σύνδεσμος ταγματάρχης Αντονυ. Η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας από το Κάιρο, με διάγγελμά της στις 4 Σεπτεμβρίου, κάλεσε τους ταγματασφαλήτες να παραδοθούν “…αλλοιώς θα υποστούν αμείλικτη τιμωρία”.
Οι όροι του ΕΛΑΣ είναι οι εξής:
- Όλοι οι αξιωματικοί και οι άνδρες των Ταγμάτων Ασφαλείας να παραδώσουν τον οπλισμό τους.
- Μετά την παράδοση του οπλισμού παρέχεται σε όλους τους αξιωματικούς και οπλίτες η ελευθερία να πάνε όπου θέλουν.
- Τους παρέχεται απόλυτη εγγύηση πως δεν θα θίξει κανείς τη ζωή και την ακεραιότητά τους.
- Την εκπλήρωση των πιο πάνω εγγυήσεων αναλαμβάνει τόσο ο ΕΛΑΣ, όσο και ο αμερικανός αντιπρόσωπος κ.Λάρυ.
- Η τύχη των βαρυνομένων με εγκλήματα θα αποφασιζόταν τελικά από την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας.
Στις 6 Σεπτεμβρίου ο διοικητής των ταγματασφαλιτών Κοκκώνης, με την παρότρυνση της “εθνικόφρονος” κοινωνίας του Πύργου και τις μυστικές εντολές των Άγγλων συνδέσμων, απέρριψε τους όρους παράδοσης.
Η αντίστροφη μέτρηση για την σύγκρουση είχε αρχίσει.
Γύρω από τον Πύργο συγκεντρώθηκαν, το 2ο Ανεξάρτητο Τάγμα Ηλείας, το 3ο Τάγμα του 12ου Συντάγματος, και το 3ο Ανεξάρτητο Τάγμα Ολυμπίας, συνολικής δύναμης 500 ανδρών.
Οπλισμός : Ένα βαρύ πολυβόλο, 17 οπλοπολυβόλα, και 350 τυφέκια και ημιαυτόματα, με λίγα φυσίγγια το καθένα.
Οι ταγματασφαλίτες υπερτερούσαν σε δύναμη και οπλισμό. Το τάγμα του Κοκκώνη διέθετε 600 τσολιάδες και 100 χωροφύλακες και οπλισμό ένα βαρύ όλμο, 7 ατομικούς όλμους, 3 βαριά πολυβόλα, 23 οπλοπολυβόλα, 600 όπλα και άφθονα πυρομαχικά και βλήματα.
Η μάχη ξεκίνησε στις 5 το πρωί της 8ης Σεπτεμβρίου 1944 με αιφνιδιαστική επίθεση των ανταρτών. O ΕΛΑΣ επιτίθεται από παντού. Στις 10 π.μ οι αντάρτες καταλαμβάνουν το φυλάκιο του Αγίου Παντελεήμονα και άφθονα λάφυρα. Ακολουθεί το φυλάκιο του Λιθαριού. Ενας βαρύς όλμος περνά στα χέρια των ανταρτών. Το μεσημέρι οι ταγματαλήτες έχουν περιοριστεί στο κέντρο του Πύργου. Ο Κοκκώνης σκοτώνεται από αντάρτικη βολή κινούμενος με την μοτοσυκλέτα του από το φυλάκιο του νεκροταφείου.
Οι επιθέσεις των ανταρτών συνεχίζονται στα φυλάκια του Νεκροταφείου και της Αγγινάρας, με πολλά θύματα. Στο τέλος και αυτά τα φυλάκια πέφτουν. Η μάχη μεταφέρεται σταδιακά στο κέντρο και γύρω από την κεντρική πλατεία. Σκληρές μάχες διεξάγονται στο κτίριο της Χωροφυλακής, στη Γεωργική υπηρεσία, στα ξενοδοχεία Ματζέστικ και Ξενίας Μέλαθρον, στο Δημαρχείο, στην Εθνική Τράπεζα. Οι αντάρτες μάχονται από σπίτι σε σπίτι. Αργά το βραδυ το επιτελείο του ΕΛΑΣ εγκαθίσταται στην Εισαγγελία.
Το πρωί της 9 Σεπτεμβρίου οι ταγματασφαλήτες έχουν υποχωρήσει σε δύο κτίρια, του Δημοτικού και του Γυμνασίου. Το φυλάκιο της Αγγινάρας πέφτει στις 10 π.μ στα χέρια των ανταρτών, με μια θυελλώδη επίθεση, αφού τμήματα μηχανικού εξουδετέρωσαν νάρκες και συγματοπλέγματα.
Το βράδυ οι τσολιάδες, όσοι έχουν μείνει ζωντανοί ή δεν έχουν αιχμαλωτιστεί, διαρρέουν μέσω σιδηροδρομικής γραμμής, προς την Πάτρα.
Απώλειες γερμανοτσολιάδων: 120 νεκροί, 100 τραυματίες και 300 αιχμάλωτοι.
Να πως περιγράφει τη μάχη η εφημερίδα “ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΧΑΙΑ” λίγους μήνες μετά:
« Η απελευθέρωση του Πύργου»
“Η πρώτη μεγάλη ελληνική πόλη που ελευθέρωσε ο ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο, ήταν ο Πύργος.
Εκεί ο Διοικητής των Ταγμάτων Ασφαλείας ήταν ο Κοκκώνης,ο οποίος αφού τυράννησε το λαό της Ηλειακής πρωτεύουσας και της περιοχής, σε πειθήνια συνεργασία με τους Γερμανούς, όταν αυτοί έφυγαν, έσπευσε να τεθεί στις διαταγές του Γκλύξμπουργκ. Έβγαλε στις αρχές του Σεπτέμβρη προκήρυξη, στην οποία ανέφερε ότι ο Πύργος είναι ελεύθερος, αλλά και …υπό πολιορκία ..
Η προκήρυξη άρχιζε έτσι: Εν ονόματι της Α.Μ. του Βασιλέως και της Κυβερνήσεως Απαγορεύει τις συγκεντρώσεις και εκδηλώσεις. Ποινή για τους παραβάτες: Θάνατος. Ο λαός του Πύργου βλέπει ότι η «ελευθερία» που του διατυμπάνιζαν οι οπισθοφύλακες των Χιτλερικών δεν ήταν παρά μία νέα μορφή κατοχής. Μια επιτροπή από τους Σκάβα, Δικηγόρο, και Βιργίνη, φαρμακοποιό πήγε στις 5 Σεπτέμβρη στην έδρα του ΙΙΙ Τάγματος του ΕΛΑΣ για να διαπραγματευθεί την παράδοση της πόλεως στον εθνικό αντάρτικο στρατό και στη Συμμαχική αποστολή. Την πρώτη επιτροπή ακολουθεί και δεύτερη από τους Ν. Αυγερινό, Δικηγόρο, Α. Μιχαλόπουλο γιατρό, Γ. Χριστακόπουλου ,έμπορο, Χαραλαμπόπουλο μπακάλη. Αυτοί μετέφεραν πρόταση του Κοκκώνη να μείνει αυτός στον Πύργο και στα προάστια, ο δε ΕΛΑΣ σε άλλη περιοχή.
“Oι Γερμανοί καταχτητές εγκαταλείπουν τον Πύργο και την Ηλεία, στις 4 Σεπτεμβρίου 1944. Η πρωτεύουσα της Ηλείας ήταν η πρώτη πρωτεύουσα νομού η οποία απελευθερώθηκε από τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό(ΕΛΑΣ). Νομάρχης Ηλείας τοποθετείται ο δικηγόρος Μιχάλης Μάρας… στην πρώτη φωτό εξερχόμενος της Μητροπόλεως (και έχοντας αριστερά του βρετανό αξιωματικό , και αξιωματικούς του Ελλάς) να παρουσιάζουν όπλα μαχητές του ΕΛΑΣ και στην δεύτερη παρουσιάζουν όπλα τόσο δυνάμεις του ΕΛΑΣ όσο και του τακτικού στρατού … η φωτό είναι τραβηγμένη στο μεσοδιάστημα 15/9/1944 έως 2/1945″
Η πρόταση αυτή ήταν αντίθετη από τις διαταγές της Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητας, η οποία σε διάγγελμά της στις 4 Σεπτέμβρη χαρακτήριζε τα Τάγματα Ασφαλείας, ως προδοτικά, διέτασε τη διάλυσή τους; και προειδοποιούσε για την αυστηρή τους τιμωρία.Ο ΕΛΑΣ έθεσε τους εξής όρους:
- Οι Αξιωματικοί και οι άνδρες των ταγμάτων να παραδώσουν τον οπλισμό τους.
- Θ΄αφεθούν ελεύθεροι να πάνε όπου θέλουν κατόπιν.
- 3.Θα δοθεί εγγύηση για την προσωπική ασφάλειά τους.
- Για την τύχη των βαρυνομένων με εγκλήματα θ’ αποφασίσει η Κυβέρνηση.
- .Ο Αμερικανός αντιπρόσωπος Λάρι εγγυάται για την πιστή τήρηση των ΄όρων.
΄Ύστερα από συνεννοήσεις, πήγαν στον Πύργο αντιπρόσωπος της Νομαρχιακής Επιτροπής Ηλείας του ΕΑΜ και ο Αμερικανός αντιπρόσωπος.
Ο λαός του Πύργου ξέσπασε σε εκδηλώσεις ενθουσιασμού και συγκεντρώθηκε έξω από την κλινική Θεοδωροπούλου, όπου θα γίνονταν οι διαπραγματεύσεις. Ο Κοκκώνης εκνευρίστηκε και διέταξε τη διάλυση των συγκεντρωμένων.
Γίνεται η συνάντηση στην οποία εκτός του Κοκκώνη παίρνει μέρος και ο Διοικητικής Χωροφυλακής Καμάρας. Ο Αμερικανός αντιπρόσωπος Λάρι δίνει τους όρους και βεβαιώνει ότι θα τηρηθούν.
Ο Κοκκώνης αρνείται να τους δεχθεί. ΄Ισχυρίζεται ότι έκανε και αυτός…απελευθερωτικό αγώνα και ότι ήταν σε συνεννόηση με την Κυβέρνηση Καΐρου.
Οι διαπραγματεύσεις διακόπτονται και η ευθύνη πέφτει στον συνεργάτη των Γερμανών Κοκκώνη ο οποίος θέλει να εξακολουθεί το προδοτικό του έργο.
Στις 5 το πρωί της 8ης Σεπτέμβρη 1944 αρχίζει η επίθεση. Τμήματα του ΙΙΙ ανεξαρτήτου τάγματος του ΕΛΑΣ προσβάλλουν τον Πύργο από όλες τις μεριές, ενώ το ΙΙΙ τάγμα του 12ου Συντάγματος χτυπούν τα οχυρά φυλάκια της βόρειας και ανατολικής πλευράς.
Συναντούν λυσσασμένη αντίσταση. Μέχρι τις 9,30 ανατρέπονται όλα τα φυλάκια, πλην του Νεκροταφείου. Οι υποχωρούντες ταγματαλήτες οχυρώνονται σε σπίτια και ακολουθούν πεισματώδεις συγκρούσεις. Εξουδετερώνονται όμως οι φωλιές τους, η μία μετά την άλλη.
Κατά το μεσημέρι έχουν περιορισθεί στο κέντρο, το Γυμνάσιο και το Δημοτικό Σχολείο. Το Νεκροταφείο επίσης κρατούσε ακόμα. Εκεί σκοτώνεται και ο δήμιος του Πύργου Κοκκώνης.
Μέχρι το βράδυ καθαρίζονται τα αστυνομικά τμήματα. Τη νύχτα αρκετοί ταγματαλήτες μεταφέρθηκαν σε άλλα σπίτια. Το επόμενο πρωί, νέο ξεκαθάρισμα. Το μεσημέρι πέφτει το Γυμνάσιο. Μένει ακόμα ένα εργοστάσιο.
Οι υπερασπιστές του 130 ταγματαλήτες φεύγουν προς την Πάτρα και στο δρόμο τους μαζεύουν όσα δοσίλογα καθάρματα και τα φέρνουν να πλουτίσουν τη δύναμη του Κουρκουλάκου.
Ο Πύργος είναι πια ελεύθερος. Οι ταγματαλήτες είχαν 40 νεκρούς και 80 τραυματίες.
Τα λάφυρα του ΕΛΑΣ ήσαν 200 ατομικά όπλα,1 βαρύς όλμος,7 οπλοπολυβόλα,΄1 πολυβόλο θέσεων,16.000 φυσύγγια,20 περίστροφα και τρόφιμα.
Η τάξη τηρήθηκε απόλυτα στον ελεύθερο Πύργο. Η εντύπωση στο λαό ήταν καταπληκτική, γιατί η Γερμανική και Ταγματαλήτικη προπαγάνδα τον είχαν δηλητηριάσει. Από τα φοβερά και τρομερά που είχαν προφητέψει δεν έγινε απολύτως τίποτα. Ο ΕΛΑΣ πειθάρχησε στις διαταγές της Κυβερνήσεως και έδειξε πως είναι πραγματικός στρατός Εθνικός.
Και στην Πάτρα ,και στην Αθήνα και σ’ όλες τις πόλεις που ελευθέρωσε ο ΕΛΑΣ τηρήθηκε η πιο παραδειγματική τάξη. Παντού ο λαός γιόρτασε τη λευτεριά, που την αιματοκυλάνε τώρα ο Παπανδρέου με τους Σκόμπυ και Λήπερ.
ΗΡΩΙΚΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΟΥ ΕΛΑΣ
Οι απώλειες του ΕΛΑΣ στη μάχη του Πύργου (8/9/1944)
Oι ηρωικοί νεκροί του ΕΛΑΣ έφτασαν τους 42 και οι τραυματίες τους 97. Από τους τραυματίες οι 25, θα παραμείνουν σε όλη τους τη ζωή ανάπηροι.
- Ανάμεσα στους νεκρούς είναι ο ανθυπολοχαγός Ν.Καντήλας (καπετάν Καψάλης),
- ο θρυλικός Σκάγιας από την Αμαλιάδα,
- ο Κώστας Καραγιάννης, στέλεχος του ΕΑΜ Ηλείας, ο οποίος έπεσε με τον τηλεβόα στο χέρι,
- ο πρωτεργάτης του ΕΑΜικού κινήματος στον Πύργο Πέτρος Παυλόπουλος,
- και ο Κώστας Σπηλιόπουλος.
Τους πιο πολλούς νεκρούς τους είχε το 3ο Τάγμα, και όσων εξακριβώθηκε η ταυτότητα είναι οι παρακάτω:
- Κρούσκος του Αθανασίου λοχίας, από το Λέπραιο Ολυμπίας,
- Αλσατίδης Δημήτριος του Αθανασίου, δεκανέας από την Πάτρα,
- Νικόλαος Διαμαντάκος του Ιωάννου, από τον Πλάτανο Ηλείας,
- Βουρλιάς Χρήστος του Ιωάννου, από το Γρέκα Ηλείας,
- Δάγκαρης Νικόλαος του Δημητρίου, από τα Μακρύσια Ηλείας,
- Λυσανδρόπουλος Αθανάσιος του Πέτρου,
- Στεργιόπουλος Γεώργιος του Χρήστου, από την Πάτρα,
- Χριστόπουλος Χαράλαμπος του Αλεξάνδρου, από τον Πύργο,
- Παυλόπουλος Πέτρος του Παντελή,
- Κότσαλης Χαράλαμπος του Αριστ. από Αχαία,
- Ραυτόπουλος Γεώργιος του Διονυσίου, από τον Πύργο,
- Κάρδαρης Χρήστος του Θεοδώρου, από την Ζάκυνθο,
- Αντωνιάδης Αλέξανδρος του Κυριάκου, από τα Μποζάίτικα Πατρών,
- Μπουράκος Κωνσταντίνος του Φώτη,
- Ρηγόπουλος Θεόδωρος του Αρίστου,
- Παναγόπουλος Γρηγόριος του Αθανασίου,
- Ανδούλης Κανέλλος του Γεωργίου.
Τραυματίες του ΕΛΑΣ στη μάχη του Πύργου .
Οι τραυματίες του ΕΛΑΣ στη μάχη για την απελευθέρωση του Πύργου έφτασαν τους 97. Οι 25 βαριά τραυματίες, έμειναν εφ΄όρου ζωής ανάπηροι. Παραθέτουμε τα ονόματα, όσων εξακριβώθηκε η ταυτότητα, κατά την νοσηλεία τους από την Υγειονομική Υπηρεσία του ΕΛΑΣ.
Εξακριβωμένη ταυτότητα τραυματιών:
- Φαραζής Νικόλαος του Νικολάου λοχίας,
- Κολλάς Γεώργιος του Κωνσταντίνου, από τη Σμύρνα Ηλείας,
- Γραμματσουλιάς Φώτιος του Ιωάννου, από τη Βάρδα Ηλείας,
- Κηπουρός Δημήτριος του Διονυσίου, από Ανδραβίδα Ηλείας,
- Κασιμάτης Γεώργιος του Αθανασίου,
- Κάρμης Δημήτριος, από το Ανεμοχώριον Ηλείας,
- Λιακόπουλος Κωνσταντίνος του Ιωάννου,
- Μπακατσέλος Κωνσταντίνος του Δημοσθένη, από Νεμούτα Ηλείας,
- Λούρνος Σπύρος του Βασιλείου, από τον Κακόβατο Ηλείας,
- Παλαμίδας Διονύσιος του Γεωργίου, από το Σχίνο Ηλείας,
- Τσάρος Γεώργιος του Παναγιώτη,
- Φορίλας Γεώργιος του Βασιλείου,
- Παναγόπουλος Νικόλαος,
- Δαμάσκος Γεώργιος του Παντελή,
- Καρυδόπουλος Ηλίας από την Πάτρα, ορειχαλκουργός,
- Σπηλιόπουλος Δημήτριος του Νικολάου, από την Πάτρα,
- Θεοτόκης Κωνσταντίνος του Δημητρίου, από τον Πύργο,
- Μπούπος Αιμίλιος,
- Φάμελος Γεώργιος του Βασιλείου, από τον Πύργο Ηλείας.
Πηγές:
-Παπαστεργιόπουλου, Η., 1965, Ο ΜΩΡΗΑΣ ΣΤΑ ΟΠΛΑ, Ερευνα και κριτική της Νεοελληνικής Ιστορίας: Αθήνα.
-Καραλή, Κ.,1958,Ιστορία των δραματικών γεγονότων της Πελοποννήσου, Αθήνα.
-Καμαρινός, Α.,2001, Ο Εμφύλιος Πόλεμος στην Πελοπόννησο, Σύγχρονη Εποχή: Αθήνα.
-Παναγόπουλος,Π.,1995, Αντιστασιακή Αμαλιάδα, Αθήνα.
Του Καπετανόπουλος Περικλής
Στις φωτογραφίες, αντάρτες του ΕΛΑΣ Ηλείας, οι οποίοι έλαβαν μέρος στη μάχη του Πύργου.
από Μαρίνος Λάμπρος
