Περί τους 18 μήνες διήρκεσε η συντονισμένη επιχείρηση της εισαγγελίας, με επικεφαλής τον ελληνικής καταγωγής «κομάντο» της υπηρεσίας, βοηθό εισαγγελέα Μάθιου Μπογδάνος, στα άδυτα της πολυτελούς οικίας της Σέλμπι Γουάιτ και του αποθανόντα συζύγου της, μεγιστάνα και από τους μεγαλύτερους συλλέκτες, παγκοσμίως, Λέον Λεβί, στο Μανχάταν. Μετά από δύο διαδοχικά εντάλματα έρευνας, τον Ιούνιο του 2021 και τον Απρίλιο του 2022, κατασχέθηκε ένας μεγάλος αριθμός αρχαιοτήτων, οι οποίες είχαν εξαχθεί παράνομα τόσο από την Ελλάδα όσο και από την Ιταλία και την Τουρκία, όπου και επιστρέφονται σταδιακά.
Από τις 29 συνολικά αρχαιότητες που επαναπατρίζονται, τις οποίες παρουσιάζει σήμερα αναλυτικά το «ΘΕΜΑ», οι 27 προέρχονται από την συλλογή Γουάιτ. Εξαιρετικά μεγάλης αρχαιολογικής αξίας, λόγω της σπανιότητάς του, είναι το μαρμάρινο κυκλαδικό σύμπλεγμα ειδωλίων στο οποίο απεικονίζονται δύο γυναικείες μορφές με τη μικρότερη σε μέγεθος πάνω στην κεφαλή της μεγαλύτερης. Έχει ύψος 46,6 εκ., χρονολογείται μεταξύ 2800-2600 π.Χ. και είναι ανάλογη με το διπλό ειδώλιο της Συλλογής Στερν, το οποίο εκτίθεται αυτή την περίοδο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στο πλαίσιο της έκθεσης «Γυρισμός».
Στα σπουδαιότερα κομμάτια της συλλογής, λόγω σπανιότητας, συγκαταλέγεται και η μαρμάρινη κυκλαδική φιάλη, ένα τελετουργικό αντικείμενο του 2700-2400 π.Χ. με διάμετρο 47,5 εκ., πιθανότατα η μεγαλύτερη που είναι γνωστή μέχρι σήμερα.
Βαρύνουσας αρχαιολογικής αξίας, όμως, είναι και το βαρύ χάλκινο βραχιόλι, διαμέτρου 14 εκατοστών, που χρονολογείται μεταξύ 725 και 675π.Χ, προέρχεται από την Ήπειρο ή τη Μακεδονία, και έχει εγχάρακτη γραμμική διακόσμηση.
Στα υπόλοιπα κομμάτια τις συλλογής συμπεριλαμβάνονται μία χάλκινη υδρία με σφυρήλατη διακόσμηση στη λαβή που απεικονίζει, αριστουργηματικά, τον Ορφέα να παίζει κιθάρα σε έναν νεαρό Σάτυρο που τον ακούει μαγεμένος (350-340 π.Χ.), περίτεχνα κοσμήματα, γνωστής τεχνοτροπίας του 3ου αι. π.Χ, όπως το περιδέραιο από χρυσό και καρνεόλη, οι άκρες του οποίου απολήγουν σε κεφαλές νέγρων (3ος αι. π.Χ), το ζευγάρι χρυσών σπειροειδών βραχιολιών που απολήγουν σε κεφαλές φιδιών και το ζεύγος ενωτίων (σκουλαρίκια) από χρυσό και σμάλτο με κύκνους από υαλόμαζα, ένα εντυπωσιακό χρυσό διάδημα, του 3ου αι. π.Χ., με φύλλα, καρπούς και άνθη από ένθετους ημιπολύτιμους λίθους, τμήμα χρυσού διαδήματος με φύλλα του 2ου αι. π.Χ. αλλά και μαρμάρινα και χάλκινα ειδώλια ανθρώπων και ζώων, μαρμάρινα, αργυρά, χάλκινα και πήλινα αγγεία και τμήμα τοιχογραφίας.
Όσο για το χρυσό νόμισμα, η εμπορική αξία του οποίου εκτιμάται σε πάνω από 4 εκατομμύρια δολάρια, αυτό κατασχέθηκε από ιδιώτη διακινητή, και αποτελεί ένα από τρία αντίστοιχα που υπάρχουν σε ολόκληρο τον κόσμο. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σπάνιο νόμισμα το οποίο συνδέεται με τις ειδούς του Μαρτίου, την ημέρα, δηλαδή, που δολοφονήθηκε ο Ιούλιος Καίσαρας και κόπηκε στους Φιλίππους, την περίοδο 42 – 44 π.Χ. Φέρει στην εμπρόσθια όψη την κεφαλή του Βρούτου και στην οπίσθια τα όπλα της δολοφονίας του Ιουλίου Καίσαρα.
Στις αρχαιότητες που επαναπατρίζονται συμπεριλαμβάνεται, επίσης, ένα μινωικό αντικείμενο το οποίο προέρχεται από το Ρέθυμνο και κατασχέθηκε σε άλλη επιχείρηση της εισαγγελίας του Μανχάταν.
Όλα τα παραπάνω πολύτιμα τεχνουργήματα θα φιλοξενηθούν, σε πρώτη φάση, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο με προοπτική, όσα μπορούν με βεβαιότητα να αποδοθούν σε συγκεκριμένες περιοχές, να επιστραφούν στα κατά τόπους μουσεία.
Το χρονικό της επιστροφής
«Η πρώτη συζήτηση που έγινε με τον βοηθό εισαγγελέα της Νέας Υόρκης Μάθιου Μπογδάνο ήταν τον Απρίλιο του 2022, όταν μας έστειλε μια σειρά φωτογραφιών, ζητώντας να τις τεκμηριώσει το υπουργείο Πολιτισμού. Να εξεταστεί, δηλαδή, αν αυτά τα αντικείμενα είναι ελληνικά και οι τόποι προέλευσής τους. Αντικείμενα από την εν λόγω συλλογή, επίσης, αποδίδονται σε άλλες χώρες, μεταξύ των οποίων η Τουρκία και η Ιταλία» δήλωσε στο «ΘΕΜΑ» η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνα Μενδώνη δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη σχέση διαρκούς επικοινωνίας και εμπιστοσύνης που έχει καλλιεργηθεί με την εισαγγελία του Μανχάταν η οποία, όπως επισημαίνει, συμβάλλει τα μέγιστα στη θετική έκβαση πολλών υποθέσεων: «Οι υποθέσεις αρχαιοκαπηλίας δεν είναι ούτε εύκολες, ούτε απλές. Απαιτούν τη συνεργασία πολλών ανθρώπων, οι οποίοι αναπτύσσουν μεταξύ τους, στενή προσωπική σχέση. Το θέλουμε αυτό. Επιδιώκουμε να χτίζουμε σχέσεις εμπιστοσύνης με ανθρώπους με τους οποίους μάς ενώνουν κοινοί στόχοι και οράματα. Μία τέτοια σχέση είναι και αυτή με την εισαγγελία της Νέας Υόρκης την οποία έχουμε αναπτύξει μέσω της Διεύθυνσης προστασίας και τεκμηρίωσης πολιτιστικών αγαθών, και ιδιαίτερα της Βάσως Παπαγεωργίου και της Έλενας Βλαχογιάννη. Οφείλουμε ως Υπουργείο Πολιτισμού να την διατηρήσουμε και τα επόμενα χρόνια, γιατί μόνον θετικά αποτελέσματα μπορεί να έχει. Και πραγματικά, είμαστε ευγνώμονες, σε όλη την ομάδα, στους ανθρώπους αυτούς οι οποίοι είναι αφοσιωμένοι σε αυτό που κάνουν».
Στο ομαδικό πνεύμα και στην προσήλωση ανθρώπων από διαφορετικές θέσεις σε έναν κοινό στόχο αποδίδει, εξάλλου, τις επιτυχίες της υπηρεσίας του και ο Μάθιου Μπογδάνος:«Συνεργαζόμαστε όλοι μαζί, πολλές ώρες, μέσα στη νύχτα, και τα σαββατοκύριακα σαν οικογένεια, σαν καλή ελληνική οικογένεια, και παθιαζόμαστε συζητώντας ποιος θα είναι ο επόμενος στόχος γιατί όλοι μοιραζόμαστε το ίδιο όραμα. Να επιστρέψουμε την πολιτιστική κληρονομιά εκεί όπου γεννήθηκε και ανήκει. Όταν αρχαιολόγοι και άλλοι επιστήμονες θα μελετούν αυτά τα αρχαία αντικείμενα και θα αναρωτιούνται πως βρέθηκαν, αυτή η συγκεκριμένη ομάδα θα συνεργάζεται, σαν ένας άνθρωπος, για τον επόμενο στόχο. Είναι δίκαιο η ομάδα αυτή να γιορτάζει σήμερα» δήλωσε με νόημα και εμφανέστατη ικανοποίηση ο ίδιος κατά την επίσημη τελετή παράδοσης των ελληνικών αρχαιοτήτων στην Υπουργό Πολιτισμού που πραγματοποιήθηκε το μεσημέρι της Τετάρτης στο Γενικό Προξενείο της Νέα Υόρκης.
Κατά την ομιλία της τελετή, η Λίνα Μενδώνη υπογράμμισε την ιδιαίτερη συναισθηματική αξία του γεγονότος ότι οι αρχαιότητες αυτές επαναπατρίζονται τις ημέρες της εθνικής μας επετείου: «Ο επαναπατρισμός αυτών των αρχαιοτήτων συμπίπτει φέτος με την ελληνική εθνική γιορτή της 25ης Μαρτίου, που η σύγχρονη Ελλάδα τιμά την επανάσταση του 1821 για την απελευθέρωση του έθνους, από 400 χρόνια σκλαβιάς. Το νέο ελληνικό κράτος, θεμελιώθηκε και πάνω στην πολιτιστική κληρονομιά του, στις αρχαιότητες που λάτρεψαν περιηγητές και οι φιλέλληνες και βοήθησαν στην ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης. Σε αυτές προβάλαμε τα ιστορικά μας δικαιώματα, ως συνεχιστές. Ως εκδήλωση τιμής και μνήμης εκείνων των ηρώων, αλλά και ως απόδοση τιμής και ευχαριστιών προς όλους όσους δίνουν τη μάχη για την πάταξη της παράνομης διακίνησης των πολιτιστικών αγαθών, ας τους αφιερώσουμε τα λόγια του στρατηγού Μακρυγιάννη, όπως καταγράφονται στα «Απομνημονεύματά» του (1829-1850) και τα φώτισε ξανά με τον σχολιασμό του ο νομπελίστας ποιητής Γιώργος Σεφέρης, στο δοκίμιό του «Ενας Ελληνας – Ο Μακρυγιάννης»: «Είχα δύο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο, ατόφια – φαίνονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Οταν χάλασαν τον Πόρο, τα ’χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Αργος θα τα πουλούσαν κάτι Ευρωπαίων· χίλια τάλαρα γύρευαν… Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: Αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Δι’ αυτά πολεμήσαμεν»! Για να σχολιάσει ο νομπελίστας Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης: «Δε μιλά ο Λόρδος Μπάιρον, μήτε ο λογιότατος, μήτε ο αρχαιολόγος· μιλά ένας γιος τσοπάνηδων της Ρούμελης με το σώμα γεμάτο πληγές. “Γι’ αυτά πολεμήσαμε».
Ποια είναι η συλλέκτρια Σέλμπι Γουάιτ
Σύζυγος του Αμερικανού μεγιστάνα και από τους μεγαλύτερους συλλέκτες έργων τέχνης στον κόσμο, Λέον Λεβί, η Σέλμπι Γουάιτ, δημιούργησε, μετά τον θάνατό του, το 2003, ένα φιλανθρωπικό ίδρυμα με το όνομά του προκειμένου να τιμήσει τη μνήμη του. Μέσω αυτού έκανε μεγάλες δωρεές σε διάφορα ιδρύματα και φορείς όπως το New York University, η Δημόσια Βιβλιοθήκη του Μπρούκλιν αλλά και το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης στο διοικητικό συμβούλιο του οποίου είναι μέλος.
Μια μεγάλη έκθεση, με περίπου 200 αντικείμενα από την τεράστια ιδιωτική συλλογή έργων τέχνης του ζεύγους, που διοργανώθηκε το 1990 σε αυτό το ίδιο το μουσείο, υπό τον τίτλο «Glories of the Past», ήταν η αφορμή για μπει στο στόχαστρο των αρχών καθώς, λίγα χρόνια αργότερα, αποδείχτηκε πως πολλά από αυτά ήταν άγνωστης προέλευσης.
Μετά από αυτή την εξέλιξη η Σέμπι Γουάιτ εμφανίστηκε πρόθυμη να παραδώσει στις χώρες προέλευσής τους κάποια αντικείμενα, μεταξύ των οποίων και τρία ελληνικά. Το πρώτο που επέστρεψε στην Ελλάδα, το 1997, ήταν μια κεφαλή θεραπαινίδας που προέρχεται από έναν αρχαϊκό επιτύμβιο ναΐσκο, του ύστερου 4ουπ.Χ αιώνα. Η συγκεκριμένη κεφαλή ταυτίστηκε με ένα κλεμμένο αρχαίο που είχε φύγει από την χώρα την περίοδο της γερμανικής κατοχής.
Στη συνέχεια, το 2008, άλλα δύο αντικείμενα από την ίδια συλλογή, ένας πολεμιστής επιτύμβιας στήλης και ένας κρατήρας προερχόμενος από την Πιερία, ταυτίστηκαν από τους αρχαιολόγους. Επεστράφησαν την ίδια χρονιά μετά από συμφωνία που έκανε το υπουργείο Πολιτισμού με την συλλέκτρια, καλή τη πίστει, ότι δηλαδή δεν γνώριζε πως είχαν εξαχθεί παράνομα από την Ελλάδα. Εξαιτίας αυτής της συμφωνίας δεν υπήρξε τότε δίωξη. Η ελληνική πλευρά όμως κατέστησε σαφές πως σε περίπτωση που βρεθούν και άλλες παράνομες αρχαιότητες στη συλλογή της, θα τις διεκδικήσει.
Και η πρόσφατη υπόθεση που αφορά στην ίδια συλλογή, έκλεισε, σύμφωνα με τη σχετική εισαγγελική απόφαση, χωρίς νομικές συνέπειες για την Γουάιτ, με την κατάσχεση των αρχαιοτήτων που ταυτίστηκαν ως προϊόντα παράνομης διακίνησης.
