«Φορείς τον ήλιο φόρεμα, σκαμνί σου το φεγγάρι, για να ακουμπάς τα πόδια σου και γύρω στα μαλλιά σου στεφάνι δωδεκάστερο (…) και δέρνουν τα πλευρά σου φτερούγια σαν του σταυραετού, με εκείνα για να τρέχεις από του παράδεισου το φως στης κόλασης τη νύχτα» γράφει ο μέγας Κωστής Παλαμάς απευθυνόμενος προς την Παναγία, στο έργο του «Η φλογέρα του βασιλιά».
Όταν ο χρόνος δεν εξαντλείται στο εδώ και τώρα, όταν ο θάνατος γίνεται γιορτή, η Ορθόδοξη Εκκλησία αποτίνει τιμές στην Παναγία Θεοτόκο και με ιδιαίτερη λαμπρότητα γιορτάζει την Κοίμησή Της, διότι υπάρχει η ελπίδα της αιώνιας ζωής.
Έτσι, κάθε Δεκαπενταύγουστο, η Ελλάδα βιώνει με ιδιαίτερη λαμπρότητα και κατάνυξη το «Πάσχα του καλοκαιριού», τη λαμπρότερη θεομητορική γιορτή της και η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μετάστασή Της από τη Γη στον Ουρανό. Και είναι ξέχωρη η χαρά, καθώς μέσα στο καλοκαίρι η γιορτή της Παναγίας «κάνει την πατρίδα μας να ευωδιάζει πνευματικά», όπως έλεγε ο αγιογράφος Φώτης Κόντογλου, τονίζοντας πως «η Παναγία είναι η μητέρα της Ορθοδοξίας. Από το πνευματικό Της μύρο ευωδιάζει, όχι μονάχα η Εκκλησία μας, αλλά και ολόκληρη η ζωή μας». Οι Έλληνες στα δύσκολα ψάχνουν στην αγκαλιά Της καταφύγιο, συγχώρεση, δύναμη κι ένα θαύμα.
Για εκείνους είναι πάντοτε η Μαρία – η απείρανδρος και απειρόγαμος, που δεν ήξερε από άνδρα και γάμο. Είναι το κοντινότερο θεϊκό πρόσωπο στον άνθρωπο, ίσως επειδή υπήρξε μάνα και φέρει αυτό το αιώνιο σύμβολο ζωής και απροϋπόθετης αγάπης. Ναοί, ξωκλήσια και μονές έχουν αφιερωθεί σε Εκείνην απανταχού στο χριστιανικό κόσμο. Είναι η μοναδική που Της δόθηκε η μοίρα να φέρει στον κόσμο ένα γιο, που να τον βλέπει ως Θεό και να το εννοεί.
Aμέτρητα τα «Θεοτοκωνύμια»
Γι’ αυτό και παραμένουν σχεδόν αμέτρητα τα ονόματα ή «Θεοτοκωνύμια» όπως λέγονται, που Της έχουν προσδώσει ανά τους αιώνες, εξ ου και το επίθετο Χιλιονοματούσα. Προς το παρόν, υπολογίζεται πως ξεπερνούν τα 1.300, αλλά η… καταγραφή συνεχίζεται.
Άλλα έχουν ως σημείο αναφοράς τον τόπο (Σουμελά, Αθηνιώτισσα, Εξοχική, Θαλασσινή, Πυργιανή), άλλα την τεχνοτροπία της εικόνας ή την αρχιτεκτονική του ναού (Εκατονταπυλιανή, Βρεφοκρατούσα, Τριχερούσα, Πλατυτέρα, Δεξιά) ή του ναού (Κρεμαστή, Θολοσκεπαστή), άλλα το μήνα που εορτάζεται (Βρεχούσα, Μεσοσπορίτισσα, Αυγουστιανή), άλλα τα θαύματά Της (Γιάτρισσα, Ψυχοσώστρα, Παρηγορήτρα, Παυσολύπη). Είναι, όμως, και τα ονόματα που Της έχουν αποδώσει υμνογράφοι και πατέρες: γλυκασμός αγγέλων, θησαυρός αδαπάνητος, καθαρωτέρα λαμπηδόνων ηλιακών, φυσίζωος, καταφυγή, κεχαριτωμένη.
Προσωνυμίες Της δίδονται επίσης, λόγω της ημερομηνίας που γιορτάζει. Έτσι, στη Σίφνο βρίσκεται η Παναγιά η Δεκαπεντούσα (γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο), στη Σαντορίνη η Παναγιά η Τριτιανή (γιορτάζει την τρίτη μέρα του Πάσχα), στη Σαμοθράκη η Παναγιά η Εικοσπενταρούσσα (γιορτάζει τη Μεσοπεντηκοστή).
Ιδιαίτερα γνωστά και διαδεδομένα είναι επίσης τα επίθετα Μεγαλόχαρη και Φανερωμένη. Η δεύτερη προσωνυμία αποδίδεται σε εικόνες που φανέρωσαν την ύπαρξή τους με κάποιο θαύμα. Πολλές φορές, αυτό γίνεται μέσω κάποιου οράματος, όπως η εμφάνιση της Παναγίας στη μοναχή Πελαγία και η εν συνεχεία ανεύρεση της εικόνας Της στις 30 Ιανουαρίου του 1823.
Oνόματα που κρύβουν μια ιστορία
Της έχουν δοθεί, ωστόσο, και ονόματα που κρύβουν μια ιστορία και είναι τα πιο παράξενα που έχουν ακουστεί. Κάποια από αυτά σας παρουσιάζουμε σήμερα:
Πυροβοληθείσα: Είναι η εικόνα που βρίσκεται στην αγιορείτικη Μονή Βατοπεδίου. Η παράδοση λέει ότι πυροβολήθηκε στο δεξί χέρι από Τούρκο στρατιώτη, κατά το 1822, ο οποίος παραφρόνησε και κρεμάστηκε σε παρακείμενη ελιά. Μάλιστα, ο Άγιος Μνάσων ο Αρχαίος Μαθητής έγραψε, μεταξύ άλλων: «Κακουργίας δαιμόνιον, απίστου χείρα οπλίσας, πάνσεπτον εικόνα πυροβολήσας, μετωνόμασε τούτην πυροβοληθείσα».
Κουφή: Το οικείο ξωκλήσι υπάρχει στη Σαμοθράκη, πέριξ της Χώρας, μέσα στο δάσος. Λέγεται ότι θεραπεύει όσους έχουν προβλήματα ακοής, οι οποίοι πήγαιναν με ένα κεραμίδι, πάνω στο οποίο κοιμούνταν το βράδυ από την πλευρά του αυτιού που είχε πρόβλημα. Την επομένη, επέστρεφαν το κεραμίδι εκεί απ’ όπου το είχαν αρχικώς πάρει (από το ξωκλήσι ή το σπίτι τους) και ανέμεναν το θαύμα.
Του Χάρου: Ένα εξωμονάστηρο στους Λειψούς, που χτίστηκε από μοναχούς της Ιεράς Μονής Πάτμου το 1600, πήρε το όνομά του από την τεχνοτροπία της εικόνας, η οποία παρουσιάζει την Παναγία να κρατάει στην αγκαλιά της όχι το Θείο Βρέφος, αλλά τον εσταυρωμένο Χριστό. Έτσι, λόγω της απεικόνισης του θανάτου, η εικόνα και το εξωμονάστηρο πήραν το όνομα «Παναγία του Χάρου». Με την εικόνα συνδέεται, μάλιστα, και το θαύμα των κρίνων, που ξεραίνονται και ανθίζουν ξανά κάθε 23 Αυγούστου, στα εννιάμερα της Παναγίας, από το 1943, οπότε και τα άφησε μια νεαρή γυναίκα.
Τριχερούσα: Είναι εικόνα που φυλάσσεται στην αγιορείτικη Ιερά Μονή Χιλανδαρίου και παρουσιάζει μεν την Παναγία ως βρεφοκρατούσα, αλλά με ένα επιπλέον χέρι κάτω αριστερά. Είναι το χέρι του Ιωάννη του Δαμασκηνού που το έκοψαν οι εικονομάχοι, κατά τον 7ο αιώνα. Λέγεται ότι εκείνος Της αφιέρωσε την εικόνα, καθώς την επομένη είχε ξυπνήσει με το χέρι στη θέση του, παρακαλώντας όλο το βράδυ τη Μαρία να τον συντρέξει. Ο Ιωάννης αποφάσισε, έπειτα από αυτό, να φορέσει το μοναχικό σχήμα και με την εικόνα υπό μάλης βρέθηκε στη Λαύρα του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου στην Παλαιστίνη. Από εκεί την έλαβε ο Άγιος Σάββας ο Χιλανδαρηνός, το 12ο αιώνα, και τη μετέφερε στην ομώνυμη μονή – μια εκδοχή της παράδοσης θέλει τον Ιωάννη Δαμασκηνό να έχει ζητήσει η εικόνα, μετά το θάνατό του, να δοθεί στον πρώτο επίσκοπο ονόματι Σάββα που θα επισκεπτόταν τη μονή. Έναν αιώνα μετά, η εικόνα μεταφέρθηκε στην Ιερά Μονή Στουντενίτσης στη Σερβία, απ’ όπου φυγαδεύτηκε το 15ο αιώνα πάνω σε ένα γάιδαρο, τον οποίο η παράδοση θέλει να οδήγησε η Μαρία στην Ιερά Μονή Χιλανδαρίου στο Περιβόλι της Παναγιάς.
Κόκκινη: Είναι ο δημοφιλής ναός της Σαντορίνης, που ονομάζεται επίσης και Παναγία Καρτεράδου. Η παράδοση θέλει τα θεμέλιά του να μπήκαν με κόκκινο κρασί λόγω έλλειψης νερού στην περιοχή, αφού ο ναύτης που θαλασσοπνιγόταν είχε κάνει τάμα στην Παναγία να χτίσει ναό προς τιμήν Της στην πρώτη στεριά που θα βρει.
Μαύρη: Λέγεται ότι η Παναγία επισκέφθηκε το όνειρο ενός χωρικού από τον Βάμο Αποκορώνου στην Κρήτη και του υπέδειξε σε ποιο σπήλαιο να σκάψει για να βρει την εικόνα Της. Εκείνος έκανε ό,τι του ζήτησε και βρήκε την εικόνα μαύρη από τα πετρώματα του σπηλαίου. Το ομώνυμο ξωκλήσι, έτσι, ονομάστηκε Μαύρη Παναγιά.
Μελαχρινή: Στην ακριτική Ψέριμο της μιας χούφτας κατοίκων, πλησίον της Καλύμνου, της Κω και της Νισύρου, η Παναγιά η Μελαχρινή, που ονομάστηκε έτσι λόγω του σκούρου χρώματος της ρωσικής τεχνοτροπίας εικόνας Της, κάθε Δεκαπενταύγουστο συγκεντρώνει πλοιάρια με προσκυνητές από τα γύρω νησιά για το μεγάλο πανηγύρι. Στις 8 Σεπτεμβρίου, σε άλλη Παναγιά της Ψερίμου, τη Γραφιώτισσα, γίνεται το δεύτερο πανηγύρι αφιερωμένο στη Μαρία. Μάλιστα, πρόσφατα κατέρρευσε το γραφικό εκκλησάκι που «συνόδευε» τη Γραφιώτισσα και την παραλία της.
Αρκουδιώτισσα: Στο Ακρωτήρι Χανίων, δύο χιλιόμετρα βόρεια της Μονής Γουβερνέτου, μέσα στο φαράγγι Αυλάκι υπάρχει ένα σπήλαιο που συνδέει την εν λόγω μονή με τη Μονή Καθολικού. Το λένε Αρκουδόσπηλιο, Σπηλιά της Αρκούδας ή Σπηλιά της Παναγίας της Αρκουδιώτισσας, διότι κοντά στην είσοδό του βρίσκεται ένας γκρίζος σταλαγμίτης που μοιάζει να έχει πάρει τη μορφή αρκούδας. Σύμφωνα με τον τοπικό μύθο, η Παναγία πέτρωσε την αρκούδα, που έπινε το νερό των μοναχών που βρίσκονταν μέσα σε αυτό κι εκείνη την εποχή ήταν σχεδόν δυσεύρετο. Μέσα στη σπηλιά βρίσκεται το παρεκκλήσι που είναι αφιερωμένο στην Παναγία την Αρκουδιώτισσα, την οποία γιορτάζουν στις 2 Φεβρουαρίου. Ανήμερα της γιορτής Της, κάθε χρόνο συρρέουν πολλοί πιστοί, αρκετοί εκ των οποίων διανυκτερεύουν στη σπηλιά. Μία άλλη εκδοχή θέλει το όνομα να έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, αφού η σπηλιά ήταν ιερό αφιερωμένο στη θεά Άρτεμη, η οποία είχε μεταμορφωθεί σε αρκούδα.
Οι Παναγίες του νομού Ηλείας
Η Παναγιά στη Σκαφιδιά
Το μοναστήρι της Ιεράς Μονής της Παναγίας στη Σκαφιδιά, η κατασκευή του οποίου χρονολογείται από τον 10ο αιώνα. H γυναικεία Mονή Σκαφιδιάς βρίσκεται κοντά στο ομώνυμο χωριό σε ειδυλλιακή θέση όχι μακριά από τήν παραλία. To φρούριο βρίσκεται στο κέντρο της Δ. πλευράς της Mονής. Aποτελείται από τετράπλευρο διώροφο κτήριο, στου οποίου τις 4 γωνίες υψώνεται από ένας προμαχώνας. Aυτός είναι κυλινδρικός αλλά στηρίζεται σε βάση σχήματος κόλουρης πυραμίδας. Στο NA προμαχώνα υπήρχε παλιότερα πυργίσκος. Aρχικά το κτήριο είχε ελάχιστα ανοίγματα, εσωτερική σκάλα και κρεμαστή γέφυρα. Eδώ κατέφευγαν οι μοναχοί σε δύσκολες στιγμές και υπερασπίζονταν τη Mονή τους. Kοντά της βρίσκεται το Ποντικόκαστρο, η αρχαία Φειά και πιο μακριά το μεσαιωνικό Kατάκολο. Oνομάζεται Σκαφιδιά ή Σκαφιδιώτισσα και γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο, αλλά ήταν τρισυπόστατη: συνεόρταζε του Aγ. Xαραλάμπους και των Tαξιαρχών.
Μονή της Παναγιάς της Εισοδιώτισσας
Αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου είναι η Μονή της Εισοδιώτισσας στον Άγιο Ιωάννη του δήμου Πύργου. Η εκκλησία της Μονής είναι μία μικρή σπηλιά στο βράχο, κατασκευασμένη τον 15ο αιώνα. Μέχρι το 1974 ήταν μετόχι της Μονής Σκαφιδιάς. Μετά το 1974 ιδρύθηκε η Σχολή Αγιογραφίας και Βυζαντινής μουσικής που στεγάζεται στο κτίριο μπροστά από την εκκλησία και η Μονή έγινε ανεξάρτητη.
Ιερά Μονή της Παναγίας στη Φραγκαβίλλα
Σημαντικής ιστορικής αξίας είναι και η Ιερά Μονή της Παναγίας στη Φραγκαβίλα στο Δήμο Αμαλιάδας. Φραγκαβίλλα Ένα από τα διασημότερα μνημεία της χριστιανικής αρχιτεκτονικής στην Ηλεία, ο ναός της Φραγκαβίλλας, ενάμισι χιλιόμετρο περίπου από το κέντρο της Αμαλιάδας και νοτιοανατολικά της, χτισμένη πάνω σε ωραίο κι αρκετά μεγάλο πλάτωμα, διαφοροποιημένο από το χρόνο, γεμάτο πράσινο, που προσδίδει ακόμη περισσότερη ομορφιά. Ένας γήλοφος με πανοραμική άποψη του Ηλειακού κάμπου.
Η Φραγκαβίλλα αποτελούσε οικισμό (Φράνκα Βίλλα), με βάση την πρώτη απογραφή που έκανε η Οθωμανική διοίκηση το 1460 μ.Χ. Ο οικισμός της Φραγκαβίλλας εμφανίστηκε τον 7ο αι. μ.Χ. ως ένα σύνολο διάσπαρτων αγροικιών, χτισμένες κι από Εζερίτες ποιμένες που εκδιώχθηκαν από τον Λέοντα τον Σκληρό μετά το 811μ.Χ. Τον 7ο ή 8ο αι. μ.Χ., σε μια προσπάθεια αναδιοργάνωσης της εκκλησίας της Πελοποννήσου, χτίζεται ο ναός της Παναγίας Πλατυτέρας.
Η επικρατέστερη εκδοχή για την ονομασία της Φραγκαβίλλας είναι αυτή που αναφέρεται από κάποιο Φράγκο ευγενή, ο οποίος είχε χτίσει στην περιοχή κάποια έπαυλη, εξοχική κατοικία ή Βίλλα, όπως ονομαζόταν από τους Ρωμαίους. Ο ναός της Φραγκαβίλλας είναι βυζαντινού ρυθμού, όπως φαίνεται από τις πέτρες των τοίχων, που συμπληρώνεται από κεραμόπλακες, της εσωτερικής του διαίρεσης, ώστε να σχηματίζεται Σταυρός του τρούλου και, γενικά, της όλης τεχνοτροπίας του.
Ιερά Μονή Κρεμαστής
Η Ιερά Μονή της Παναγίας της Κρεμαστής βρίσκεται 18 χλμ. μακριά από την πόλη του Πύργου. Εκεί μπορεί να φτάσει κανείς ακολουθώντας είτε την πανέμορφη διαδρομή από το χωριό Λάνθι, είτε αυτή από το Λαμπέτι. Κτισμένη πάνω σε βράχο από τον 12ο αιώνα είναι η Ιερά Μονή της Κρεμαστής, η οποία μάλιστα γιορτάζει δυο φορές το χρόνο. Στέκεται επιβλητική και εντυπωσιάζει με τον όγκο της σαν να είναι κρεμασμένη στο βράχο. Πριν από 800 χρόνια κάτοικοι της περιοχής έβλεπαν τα βράδια σε μια τρύπα του βράχου ένα φως. Κρέμασαν με σχοινί κάποιον, ο οποίος βρήκε την εικόνα της Παναγίας αιωρούμενη.
Η Παναγία της Καθολικής στη Γαστούνη
Το πιο σημαντικό βυζαντινό μνημείο του νομού μας χτισμένο το 920 προς τιμή της Παναγίας, είναι η Ιερά Μονή Καθολικής στη Γαστούνη. Η βυζαντινή εικόνα της Θεομήτορος να κρατά το Θείο Βρέφος είναι σπάνια με ανεκτίμητη αξία. Ανήκει στον τύπο του δικιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Έχει ημιεξαγωνική αψίδα, τρούλλο με οκτάπλευρο τύμπάνο και νάρθηκα στα δυτικά.
Οι τοίχοι, κτισμένοι με πλινθοπερίκλειστο σύστημα και χρήση διπλών πλίνθων στούς αρμούς, ζωογονούνται με λιτό κεραμοπλαστικό διάκοσμο, κυρίως οδοντωτές ταινίες, και με την ένθεση εφυαλωμένων σκυφίων. Μοναδική φραγκική επίδραση (του 14ου αιώνα.) το οξυκόρυφο τόξο, της σφραγισμένης σήμερα, βόρειας θύρας.
Η μεταγενέστερη προσθήκη εξωνάρθηκα και τα νεώτερα μεγάλα θυραία ανοίγματα συνιστούν τις μόνες μείζονες επεμβάσεις στην αρχική του μορφή. Στο εσωτερικό διατηρούνται δύο στρώματα τοιχογραφιών. Το δεύτερο, σύμφωνα με επιγραφή χρονολογείται το 1702 και έγινε με δαπάνες του επισκόπου Ωλένης Ιωαννικίου. Μία δεύτερη επιγραφή της ίδιας εποχής, που αναφέρει τους κτήτορες του ναού και ως έτος ανεγέρσεως το 1279, αντιγράφει, πιθανόν, την παλαιότερη κτιτορική επιγραφή.
Παναγία η Βλαχέρνα
Το γυναικείο ιστορικό Βυζαντινό μοναστήρι της Παναγίας της Βλαχέρνας βρίσκεται στον οικισμό της Κάτω Παναγιάς της επαρχίας Ηλείας. Η Μονή της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας στην Ηλεία, που έχει πάρει το όνομά της από την ονομαστή Παναγία των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπολη, κείται σε απόσταση 2,5 Km Ν.Α. του λιμενίσκου της Κυλλήνης, σε υψόμετρο μόλις 80 μέτρων.
Βλαχέρνα, είναι η ονομασία περίφημης συνοικίας της Κωνσταντινούπολης, ονομαστής από τον ναό της Θεοτόκου των Βλαχερνών, που είχε συνδεθεί με επίσημες θρησκευτικές τελετές των ανακτόρων. Στον ναό αυτόν γινόταν μια ειδική τελετή, το Λούσμα ή Λοετρόν, κατά την οποία οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες λούζονταν με αγιασμένο ύδωρ με σκοπό την πνευματική και σωματική τους κάθαρση και σωτηρία (Έκθεσις Βασιλείου, Τάξεως 551, 1-556, 8).
Στον ναό της Παναγίας των Βλαχερνών φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Βλαχερνίτισσας, που δεομένη έχει ανοιχτά τα χέρια της σε στάση ικεσίας, γι’ αυτόν τον λόγο ο λαός της Πόλης την ονομάζει «Αψηλοχερούσα».
Παναγιά η Ελεούσα
Κοντά στο χωριό Λυγιά και μέσα σε ένα βαθύ καταπράσινο φαράγγι βρίσκεται το Μοναστήρι της Παναγίας της Ελεούσης. Δίπλα είναι μια σπηλιά με σταλακτίτες που το νερό της θεωρείται αγίασμα. Κτίστηκε τον 9ο μ.Χ. αιώνα και πήρε το όνομα από την εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε και της έδωσαν το επίθετο Ελεούσα ζητώντας της την προστασία των κατοίκων της περιοχής.
Τα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας η Μονή της Αγίας Ελεούσας αποτέλεσε το καταφύγιο των κατατρεγμένων. Από τις αλλεπάλληλες καταστροφές και λεηλασίες έχουν απομείνει η εκκλησία και ένας μισογκρεμισμένος πύργος που χρησίμευε για την προστασία των μοναχών από τουςεπιδρομείς και ο οποίος τώρα έχει επισκευασθεί. Η Μονή έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επανάσταση του 1821.
Παναγία η Δαφνιώτισσα
Ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου βρίσκεται στη θέση “Παναγίτσα” περιφερείας Κοινότητας Δαφνιώτισσας , στην κορυφή ενός μικρού λόφου, και απέχει περίπου 2 χλμ. νότια-νοτιοδυτικά από το χωριό. Ο χρόνος κτίσεως ή ανακατασκευή του ναού είναι μέχρι σήμερα άγνωστος και χάνεται διαμέσου των αιώνων.
Το μνημείο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της περιοχής και έχει γίνει αιτία δημιουργίας παραδόσεων που μεταφέρονται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά των κατοίκων της περιοχής. Ο Ιερός Ναός είναι τρίκλιτος λιθόκτιστος Βασιλική, βυζαντινής αρχιτεκτονικής…
Παναγία η Σμερνιώτισσα
Στην Ηλεία μπορεί να έχουμε θρησκευτικά μνημεία αφιερωμένα στην Παναγία που χρονολογούνται εδώ και αιώνες όπως η Παναγία η Καθολική, ή η Παναγία η Σκαφιδιώτισα, η Παναγία η Εισοδιώτισσα, η Παναγία η Κρεμαστή, η Παναγία η Λιγοβαής, η Παναγία της Βλαχέρνας, η Παναγία η Ελεούσα και η Παναγία Σεπετού.
