Βασική αφορμή για το άρθρο μας αυτό, ήταν ένα ανιστόρητο τουίτ – ανακοίνωση από το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών στις 23 Σεπτεμβρίου 2021, για «σφαγές δεκάδων χιλιάδων Τούρκων στην Τριπολιτσά στις 23 Σεπτεμβρίου 1821», με σκοπό να μην επιζήσει ούτε ένας Τούρκος στην Πελοπόννησο και το ρεπορτάζ του κρατικού τηλεοπτικού δικτύου TRT την επόμενη που χαρακτήριζε «γενοκτονία» τα γεγονότα της Τριπολιτσάς.
Για την άλωση της Τριπολιτσάς και τις σφαγές ακόμα και αμάχων Τούρκων, είχαμε γράψει αναλυτικά στις 23/09/2018. Στα «Σχετικά άρθρα», μπορείτε να διαβάσετε λεπτομέρειες για την πολύμηνη πολιορκία και άλωση της πόλης. Σήμερα, θα παραθέσουμε περισσότερες απόψεις γύρω από τα αίτια και το μέγεθος των σφαγών .Τι γράφουν Έλληνες αγωνιστές και απομνημονευματογράφοι και ιστορικοί, Ευρωπαίοι φιλέλληνες που πήραν μέρος στην πολιορκία, καθώς και για πρώτη φορά γνώμες Τούρκων ιστορικών που είδαν πρόσφατα το φως της δημοσιότητας. Καθώς έχουμε κατηγορηθεί (ανάμεσα σε όλα τα άλλα…) και ως εθνικιστές, θα αρκεστούμε στην παράθεση των αποσπασμάτων από τις πηγές, χωρίς κανέναν σχολιασμό. Απλώς κάποιες παρεμβάσεις στη, δυσνόητη γλώσσα ορισμένων ιστορικών , θεωρούμε ότι ήταν αναγκαίο να γίνουν.
Σπυρίδων Τρικούπης(1788-1873)
Για τις σφαγές της Τριπολιτσάς, ο Σπυρίδων Τρικούπης, γράφει «Ένας λαός που αποτινάζει πολύχρονο και βαρύ ζυγό , ενεργεί με μεγάλη σκληρότητα κατά των πρώην δυναστών του. Οι οπλοφόροι Έλληνες υπήρξαν ασυγκράτητοι εκείνες τις μέρες επειδή δεν υπήρχε κυβέρνηση, δεν έπαιρναν μισθό, δεν είχαν τρόφιμα και δεν έβλεπαν κάποιο σίγουρο μέλλον. Ακόμα, οι παραβάτες των νόμων δεν τιμωρούνταν, ενώ οι νομοταγείς δεν αμείβονταν. Για τους λόγους αυτούς η ημέρα της άλωσης της Τριπολιτσάς ήταν ημέρα καταστροφών, πυρκαγιών, λεηλασιών και αίματος. Άνδρες, γυναίκες και παιδιά πέθαιναν αδιακρίτως άλλοι από τα χέρια των Ελλήνων, άλλοι πέφτοντας στις φλόγες που τύλιγαν την πόλη και άλλοι συντριβόμενοι κάτω από τις στέγες και τα πατώματα των σπιτιών που κατέρρεαν από τη φωτιά. Η δίψα της εκδίκησης κατέπινε τη φωνή της φύσης. Στους δρόμους, στις πλατείες, σε κάθε σημείο της πόλης δεν ακούγονταν παρά μόνο μαχαιροχτυπήματα, πυροβολισμοί, πάταγοι σπιτιών που κατεδαφίζονταν μέσα στις φλόγες, κραυγές οργής και οδυρμοί θανάτου.
Η γη στρώθηκε με πτώματα, οι πεζοί και οι καβαλάρηδες που περνούσαν ήταν αναγκασμένοι να πατάνε πάνω σε νεκρούς και ετοιμοθάνατους. Οι Έλληνες έδειχναν σαν να ήθελαν να εκδικηθούν σε μια μέρα για τα βάσανα τεσσάρων αιώνων. Οι Εβραίοι της Τριπολιτσάς, εξαιτίας της κακής διαγωγής που είχαν δείξει οι ομόθρησκοι τους εναντίον των Χριστιανών στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα μέρη, πέθαναν όλοι δια πυρός και σιδήρου, εκτός από τους ανθρώπους του Χανέ(τ) , ο οποίος ήταν γνωστός για την αγαθότητα του. Οι Έλληνες που σκοτώθηκαν στη μάχη, ήταν 200, ενώ οι κάθε ηλικίας Οθωμανοί, Οθωμανίδες και Εβραίοι ξεπερνούσαν τις 10.000. Οι υπόλοιποι αιχμαλωτίστηκαν, εκτός από 40 ενόπλους που κατάφεραν να ξεφύγουν και να πάνε στο Ναύπλιο…».
Ιωάννης Φιλήμων (1799-1874)
«Καταδικάζουσιν ίσως τινες την διαγωγήν των Ελλήνων ως υπερβάσαν εν τοιαύτη τη περιστάσει τα όρια της εκδικήσεως και προχωρήσασαν μέχρις απανθρωπίας. Ουδείς αρνείται το κακόν και ημείς απέχομεν πάσης υπερασπίσεως επι της ουσίας. Αλλ΄ υπήρξε ποτέ επανάστασις κατά εξουσία τυραννικής και ταύτης αλλοεθνούς, αλλοθρήσκου και αλλόγλωσσου, μη συνοδευθείσα μεθ΄ όλων των σκληρών χαρακτήρων και των συνεπειών εκείνων, οίας προκαλούσι , τας μεν φύσει, τας δε εκ περιστάσεων απροόπτων, τα παθήματα του παρελθόντος και η ανάγκη του παρόντος;».
Gustan – Friedrich Hertzberg (Γερμανός ιστορικός και ελληνιστής, 1826- 1910)
«Η ορμή των πορθητών για αιματοχυσία, ήταν τόσο μεγάλη ώστε εξαιτίας του αιματηρού έργου τους ξέχασαν την τροφή και το νερό. Οι αρχηγοί κατόρθωσαν να σώσουν μόνο τους πιο επιφανείς από τους Τούρκους, οι οποίοι μαζί με το χαρέμι του Χουρσίτ, τέθηκαν κάτω από ασφαλή φυλακή γιατί οι ( Έλληνες) αρχηγοί είχαν την ελπίδα ότι από αυτούς θα πάρουν πλούσια λύτρα. Όμως το άλλο πλήθος των κατοίκων σφαγιάσθηκε χωρίς έλεος. Οι δε Ιουδαίοι έπαθαν και εδώ (ενν. στην Τριπολιτσά) , ανήκουστα βάσανα. Γυναίκες και παιδιά υπέστησαν τα πάνδεινα. Γιατί οι Έλληνες των χρόνων αυτών, όπως και οι Ανατολίτες, καθόλου δεν γνώριζαν το καθήκον της φιλανθρωπίας προς άοπλους εχθρούς, η οποία τώρα επιβάλλεται στις αγαθές τάξεις των ευρωπαϊκών λαών, συνήθως δε και εκτελείται από αυτές. Προς επίταση των δεινών προστέθηκε και η φωτιά, γιατί οι Έλληνες για να ταλαιπωρήσουν τους αγωνιζόμενους με καρτερία εχθρούς τους, κατέφυγαν σε εμπρησμούς. Το βράδυ της Παρασκευής (23/9/1821) μαινόταν η φωτιά, την Κυριακή κατασβέστηκε όχι όμως και η δίψα για αίμα…».
Ο Hertzberg, γράφει ότι 8.000-10.000 Τούρκοι και Εβραίοι ήταν τα θύματα των σφαγών και πως ο Κολοκοτρώνης παραπλανήθηκε όταν έγραφε ότι: «Το ασκέρι όπου ήταν μέσα ελληνικό έκοβε και εσκότωνε από Παρασκευή έως Κυριακή γυναίκες, παιδιά και άνδρες 32.000, μια ώρα ολόγυρα της Τριπολιτσάς. Ένας Υδραίος έσφαξεν 90».
Φωτάκος (Φώτιος Χρυσανθόπουλος, 1798-1879)
«Η σφαγή άρχισε σε όλα τα μέρη της πόλης, το ντουφέκι δούλευε παντού και χωρίς έλεος και για τρεις μέρες σκοτώνονταν άνθρωποι κάθε ηλικίας, άνδρες, γυναίκες και παιδιά ανήλικα. Πολλοί δε Τούρκοι, οι οποίοι κλείστηκαν στα σπίτια τους , προτίμησαν και κάηκαν μέσα σ΄αυτά με τις οικογένειες τους παρά να παραδοθούν στους υπόδουλους τους… Δεν τους σκότωσαν λοιπόν οι Έλληνες τους Τούρκους, καθώς η πολιτισμένη Ευρώπη μας κατηγόρησε, ούτε για κανένα άλλο σκοπό, καθώς είδαμε, αλλά από δίκαια εκδίκηση που έτρεφαν εναντίον τους. Μέθυσαν δε από το πνεύμα της εκδίκησης, καθώς θυμήθηκαν την τυραννία των Τούρκων».
Διονύσιος Κόκκινος (1884-1967)
«Η φοβερά εκείνη σφαγή δεν θα είχεν ανάγκην άλλης εξηγήσεως ειμή της γνώσεως των αιτιών της. Δεν θα τα επαναλάβωμεν λεπτομερώς, διότι είναι ιστορίαι γνωσταί. Ήτο η τραγική εξόφλησις μακρών λογαριασμών των επαναστατησάντων Ελλήνων κατά των Τούρκων . Ήτο η οργή ενός λαούς, κατατυραννουμένου έως τότε επί σειράν αιώνων εξαφθείσα ακόμα περισσότερον από το κατά Πατριάρχου Γρηγορίου έγκλημα, από τας σφαγάς της Κωνσταντινουπόλεως, της Σμύρνης και της Κύπρου, από την λεηλάτησιν και την δήωσιν των ελληνικών περιουσιών των επαρχιών από τας οποίας επέρασεν ο Κεχαγιάμπεης, από την ατίμωσιν των κοριτσιών του Άργους, από την φονικήν συμπεριφοράν αυτών των Τούρκων της Τριπολιτσάς απέναντι των φυλακισθέντων εκεί κατά την επανάστασίν προκρίτων και αρχιερέων. Μόλις κατ΄ εκείνας τας ημέρας, κατά την προηγούμενη μάλιστα της εφόδου, είχαν αποθάνει οι περισσότεροι από τους απελευθερωθέντας τότε προκρίτους.
Εις το ελληνικόν στρατόπεδον, ευρίσκοντο αρκετοί Αϊβαλιώται μαινόμενοι κατά των Τόυρκων δια την άδικον επιδρομήν κατά της πατρίδας των και δια την σφαγήν των γονέων των, των αδελφών των ,των παιδιών των. Ήσαν τέλος οι Έλληνες οι άνθρωποι δια τους οποίους αυτό το τουρκικόν κράτος είχε καταργήσει την δικαιοσύνην και δια τας καταδίκας των οποίων, όταν εσύροντο εις τα δικαστήρια, αναφέροντο από τους δικαστάς των ως επιχειρήματα η φυλετική τους υπόστασις και η θρησκεία τους. Ήτο τέλος μια επανάστασις που ελούσθη όπως κάθε άλλη εις το αίμα εκείνων κατά των οποίων εστρέφετο, αποδεικνύουσα την αγρίαν της αλλ΄ αναπόφευκτον ζωτικότητα, δια να μη υποστή αυτή η ιδία την τύχη που επέβαλεν εις τον αντίπαλον».
Τι γράφει ο Φρανσουά Πουκεβίλ (1770 – 1838)
Ο γνωστός γιατρός, διπλωμάτης και φιλέλληνας Φρανσουά Πουκεβίλ, έκρινε την άλωση της Τριπολιτσάς και όσα ακολούθησαν, ως γεγονότα ανάλογα των οποίων θα εύρισκε κάποιος μόνο στην ιστορία των εκπορθήσεων και των λεηλασιών πόλεων της βιβλικής εποχής. Βέβαια, κάνει αναφορά και στις σφαγές των Ελλήνων της Πάτρας από τους Τούρκους στις αρχές Απριλίου ( θα αναφερθούμε εκτενώς στη συνέχεια) και γράφει ότι υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας του θεάματος των ακέφαλων πτωμάτων Ελλήνων με διασκορπισμένα μέλη, μέσα στα καταστραμμένα από φωτιές σπίτια και τα ερείπια. Συνεχίζει μάλιστα, τονίζοντας ότι οι Τούρκοι σε αυτή την περίπτωση υπήρξαν ανθρωποφάγοι…».
Δημήτρης Φωτιάδης (1898-1988)
Ο λογοτέχνης και ιστοριογράφος Δημήτριος Φωτιάδης εκφράζει την εξής άποψη για τα γεγονότα της Τριπολιτσάς.
«Αν μπαίνοντας οι Έλληνες στην Τριπολιτσά δεν βάζανε μαχαίρι στους Τούρκους, θα κέρδιζαν μιαν άλλη μεγαλύτερη ακόμα δόξα- την αβασίλευτη δόξα της ανθρωπιάς. μα για να την κερδίσουν μέσα στο καμίνι της βαρβαρότητας που ζούσανε τόσους αιώνες, θα χρειαζόταν να ήταν φιλόσοφοι στο νου και μάρτυρες στην καρδιά. Κι αυτοί ήταν σκλάβοι μιας οπισθοδρομικής διοίκησης που το μόνο μάθημα που τους είχε δώσει στεκόταν ο αντιανθρωπισμός. Και τη σφαγή ακολούθησε βέβαια η αρπαγή… Εκείνοι που κέρδισαν στάθηκαν, όπως γίνεται πάντα σε τέτοιες περιστάσεις, οι μεταπράτες. Κι όταν πια τίποτα πολύτιμο δεν έμεινε, τότε βγάζανε τις πόρτες και τα παράθυρα και ξήλωναν τα πατώματα. Τα φορτώνονταν κι έφευγαν στα χωριά τους.
Τζορτζ Φίνλεϊ (George Finlay, 1799-1875)
Ο Σκωτσέζος ιστορικός και φιλέλληνας Τζορτζ Φίνλεϊ είναι ιδιαίτερα επικριτικός για όσα έγιναν στην Τριπολιτσά. Γράφει χαρακτηριστικά: «Εις ολίγα λεπτά όλος ο Ελληνικός στρατός εισόρμησεν εις τα τείχη, αναρριχηθέντες πολλαχού και ήνοιξαν τας πύλας. Σκηνή μάχης, σφαγής και λεηλασίας ήρχισεν τότε, απαραδειγμάτιστος την διάρκειαν και ωμότητα ακόμη και εις τα χρονικά του αιματηρού τούτου πολέμου. Ανθρώπινα πλάσματα σπανίως δύνανται να εκτελέσωσιν τόσας πράξεις σκληρότητας επί ίσου αριθμού ομοίων του, όσαι ετελέσθησαν υπό των πορθητών της ημέρας εκείνης (σημ. 23/9/1821). Πριν οι Έλληνες αρχηγοί δυνηθώσι να εισέλθωσιν εις την θέσιν, όλη η πόλις ήτο σκηνή αναρχίας και η κακοπραγία των τους είχε καταστήσει ανικάνους προς επανόρθωσιν της τάξεως ή προς αναχαίτισιν των διαβολιών παθών τα οποία η ιδία η φιλαργυρία και τα επαίσχυντα καμώματα είχαν διαγείρει εις τα στέρνα των οπαδών των». Ο Φίνλεϊ σχολιάζει και όσα γράφει ο Γάλλος Ρεμπό που πήρε μέρος στην πολιορκία της Τριπολιτσάς και θα δούμε εκτενώς παρακάτω.
Ο Ρεμπό γράφει ότι 48 ώρες μετά την άλωση της Τριπολιτσάς,οι Έλληνες συγκέντρωσαν 2.000 περίπου άτομα ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου, κυρίως όμως γυναικόπαιδα και τα έσφαξαν σε χαράδρα γειτονικού όρους.
Ο Φίνλεϊ γράφει ότι πέρασε από το σημείο εκείνο δύο χρόνια αργότερα και είδε σωρούς από άταφα κόκαλα, «ημαυρωμένα από τας βροχάς του χειμώνος και του θέρους τους καύσωνας».
Maxime Rayband (Μαξίμ Ρεμπό, 1795-1874)
Ίσως η πλέον σημαντική από τις μαρτυρίες για όσα έγιναν στην Τριπολιτσά είναι αυτή του Γάλλου στρατιωτικού και φιλέλληνα Maxime Rayband.
Ήταν Λοχαγός στη Γαλλία αλλά αποστρατεύθηκε το 1821 σε ηλικία μόλις 25 ετών. Καταγόταν από τη Μασσαλία. Στην Ελλάδα, έφτασε στις 3 Αυγούστου 1821 (Μεσολόγγι) μαζί με τον Μαυροκορδάτο και στις 14 Αυγούστου στο στρατόπεδο της Τριπολιτσάς. Του χορηγήθηκε ο βαθμός του πεντακοσίαρχου (Ταγματάρχη). Η συμβολή του στην άλωση της Τριπολιτσάς ήταν σημαντική ιδιαίτερα με την αξιοποίηση δύο ολμοβόλων και την οργάνωση του Πυροβολικού των Ελλήνων. Είναι αδύνατο να περιγράψουμε εδώ όσα γράφει ο Rayband για την άλωση της Τριπολιτσάς και τα γεγονότα που ακολούθησαν όπως υπάρχουν στο βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου (πρόσφατα μάλιστα τα απομνημονεύματά του εκδόθηκαν σε αυτοτελή τόμο). Αναφέρουμε μόνο κάποια σημεία:
“Τέτοια ήταν η κατάσταση των πολιορκημένων που από πολλές μέρες δεν έθαβαν τους νεκρούς τους. Γεμάτοι οι δρόμοι πτώματα σε αποσύνθεση. Αλλά σε λίγο, αιματηρές εκατόμβες σκέπαζαν αυτά τα λείψανα της επιδημίας και του λιμού. Το αίμα έτρεχε από όλες τις μεριές μόλις εισχωρήσαμε στην πολιτεία. Οι Έλληνες ορμούσαν κατά μάζες και παραλίγο να μας ανατρέψει αυτός ο χείμαρρος του πλήθους που ξεχυνόταν άγριος με την ελπίδα της λαφυραγωγίας και το πάθος για εκδίκηση”.
Maurice Persa
Ο Γάλλος Maurice Persa που πολέμησε στο πλευρό του Ναπολέοντα ήταν κατά τον Διονύσιο Κόκκινο ένας τυχοδιώκτης που ήρθε στην Ελλάδα για να αποκτήσει χρήματα και δόξα. Αν και ήταν απών από την πολιορκία της Τριπολιτσάς (πήγε στην πόλη στις αρχές Οκτωβρίου 1821), γράφει απίστευτες τερατολογίες όπως ότι η Μπουμπουλίνα ήταν παρούσα στην άλωση της πόλης και ότι στην αυλή ενός σπιτιού βρίσκονταν οι σοροί 400 Τούρκων που η ίδια είχε σκοτώσει (!). Συκοφαντεί επίσης τον Κολοκοτρώνη ο οποίος απουσίαζε κατά τις σφαγές, καθώς φρόντιζε για την ασφαλή μετάβαση των Αλβανών της Τριπολιτσάς προς την Ήπειρο. Ο Περσά μάλιστα πήρε μια όμορφη Τουρκάλα από το Λεοντάρι, την Αντελέ, και πήγε μαζί της στη Γαλλία. Την έκανε Χριστιανή και την ονόμασε Αδέλα. Στη συνέχεια, την παντρεύτηκε. Και δεν έπαψε να βρίζει τους εχθρούς “των ομογενών της ωραίας του Αδέλας”…
Οι Τούρκοι ιστορικοί για την άλωση της Τριπολιτσάς
Κλείνουμε τις αναφορές μας για τα γεγονότα της Τριπολιτσάς με τις απόψεις Τούρκων ιστορικών.
Ο Γιουσούφ μπέης χαρακτηρίζει την τύχη των Μουσουλμάνων της Τρίπολης ως «θεία τιμωρία».
«Ο λαός ούτος, γράφει, ήτο έκδοτος εις την μέθην, εις την ηδυπάθειαν και εις τον έκλυτον βίον. Είχε καταντήσει να θεωρούνται επιτρεπτά δι’ αυτούς όλα τα ανοσιουργήματα και όλαι αι ανηθικότητες, ούτως ώστε μοι επιτρέπεται να ειπώ, ότι κατέστησαν άξιοι της θείας τιμωρίας».
Ο Γιουσούφ μπέης επηρέασε επίσης και τον ιστορικό Αχμέτ Τζεβντέτ πασά ο οποίος αναφέρεται στις διαμάχες μεταξύ των Τούρκων αξιωματούχων που επηρέασαν τους Μουσουλμάνους της Τριπολιτσάς και στον ρόλο των Τουρκαλβανών στην είσοδο των Ελλήνων στην πόλη. Ο Εσάτ εφέντης αποδίδει την ευθύνη για την είσοδο των Ελλήνων στην Τριπολιτσά στους «άθεους» Αλβανούς που ήταν στην ακολουθία του σερασκέρι και φύλαγαν το χαρέμι του. Ο Μπαχίρ Εφέντης κατηγορεί τον κεχαγιά Σαλίχ αγά ως υπεύθυνο για όσα έγιναν στην Τριπολιτσά. Μεγάλη σημασία δίνει και αυτός στις σχέσεις των μισθοφόρων Αλβανών με τους Έλληνες και «στην επιθυμία τους να παραδώσουν την επαρχία (memleket).
Επίλογος
Δεν χωράει αμφιβολία ότι τον Σεπτέμβριο του 1821 έγιναν από τους Έλληνες σφαγές και λεηλασίες στην Τριπολιτσά. Εκτός όμως από όσα είχαν γίνει στην Κωνσταντινούπολη κι αλλού, όπως είδαμε, ήταν νωπές και οι σφαγές των Ελλήνων στην Πάτρα. Γράφει σχετικά ο Πουκεβίλ: «Ρύακες καιόμενου ελαίου, θερμότεροι και αυτής της λάβας του Βεζούβιου, ένθε κατέρρεον μέχριν της παραλίας όπου εφαίνοντο σωροί κεφαλών και πασσάλων εφ ων απηγχόνισαν πλείστους Χριστιανούς Στρατιώται και μαύροι πλήρεις λαφύρων ή σύροντες από της κόμης γυναίκας και παιδία επλήρουν την ατμόσφαιραν δια των αλαλαγμών αυτών. Α, όχι! Ουδέποτε τοιαύται εικόνες έθλιον την όρασιν των ανθρώπων». Τα θύματα των σφαγών της Τριπολιτσάς ήταν 8.000-10.000 όπως αναφέραμε και όχι 30.000. Ούτε εξαφανίστηκαν οι Τούρκοι απ’ τον Μοριά μετά την άλωση της πόλης. Τουλάχιστον τέσσερα σημαντικά κάστρα (Πάτρα, Ναύπλιο, Μεθώνη, Κορώνη) παρέμειναν στα χέρια τους. Αλλά και οι «πολιτισμένοι» Ευρωπαίοι που εξαπέλυσαν μύδρους εναντίον των Ελλήνων αποσιωπούν τη σφαγή 4.500 Αλβανών κυρίως στη Γιάφα (Ιόππη) που τότε ανήκε στην οθωμανική αυτοκρατορία, το 1799 από τους άνδρες του Ναπολέοντα Βοναπάρτη.
Επιλεκτική μνήμη, επιλεκτική κρίση και καμία δικαιολογία για τον ελληνικό λαό που υπέφερε τα πάνδεινα από τους Οθωμανούς. Όσο για τους λεκέδες; Μετά από μερικούς αιώνες που θα έχουν καθαρίσει οι Τούρκοι τους δικούς τους, ας επανέλθουν.
Πηγές: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΜΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ,Τ. 1Β’, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ,”Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ”,5η έκδοση,ΕΚΔΟΣΕΙΣ ‘ΜΕΛΙΣΣΑ’
ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ,’ΠΩΣ ΕΙΔΑΝ ΟΙ ΞΕΝΟΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 1821″,ΕΚΔΟΣΕΙΣ “ΠΙΡΟΓΑ”.
ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΜΟΣΧΟΠΟΥΛΟΥ,”ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ”,ΑΘΗΝΑΙ 1960
Σοφία Λαΐου-Μαρίνος Σαρηγιάννης,”ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ”,ΕΘΝΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΡΕΥΝΩΝ,2019
ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ,’ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ”,ΤΟΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣ
Γ.Φ. ΧΕΡΤΣΒΕΡΓ,”ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ”,ΕΚΔΟΣΕΙΣ ‘ΚΥΠΕΙΡΟΣ’,1916.
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΦΙΝΛΕΪ,”ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ”,ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ςΛΛΗΝΩΝ,2020
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΩΤΙΑΔΗΣ,’Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821″,ΕΚΔΟΣΕΙΣ Σ.Ι.ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ,2028.
protothema.gr
